Przytomność człowieka oznacza stan gotowości układu nerwowego do reagowania na różne bodźce. Do zaburzenia przytomności dochodzi wówczas, kiedy następuje zmniejszenie średniego przepływu krwi z 50 do 20 ml/100 g/min. w pniu mózgu. Omdlenia są to krótkotrwałe, odwracalne i samoustępujące utraty przytomności i napięcia mięśniowego, które doprowadza do upadku. Powrót świadomości następuje zazwyczaj w ciągu kilkunastu sekund, jednak czasami może to trwać dłużej.
Brak świadomości i kontaktu ze światem zewnętrznym jest reakcją organizmu na brak dostarczenia odpowiedniej ilości tlenu w mózgu. Ludzki organizm jest bardzo inteligentną „maszyną”, która bez naszej wiedzy potrafi działać tak, aby przeżyć. Jeśli w mózgu zabraknie odpowiedniej ilości krwi, a co za tym idzie nie będzie miał dostatecznej ilości tlenu, nasz organizm zacznie najpierw nas ostrzegać, powodując zawroty głowy, mroczki przed oczami, zaburzenia widzenia, drętwienie kończyn czy nagłe zmęczenie. Pojawi się również blada, zimna i spocona skóra. Kiedy te ostrzeżenia nie skutkują następuje chwilowa utrata przytomności, która powoduje upadek w celu zniwelowania różnicy wysokości pomiędzy sercem a głową. Stan omdlenia zazwyczaj jest krótkotrwały i charakteryzuje się gwałtownym początkiem.
Ze względu na patomechanizm wyróżnia się następujące typy omdleń:
Omdlenia odruchowe są najczęstszymi spośród wszystkich omdleń i stanowią około 37% wszystkich przypadków. Nazywane bywają również neurogennymi lub wazowagonalnymi. Omdlenia tego typu występują u ludzi młodych i bez organicznej choroby serca. Są wynikiem nieprawidłowej reakcji odruchowej prowadzącej do rozszerzenia naczyń lub bradykardii. Polegają na tym, że serce tylko przez chwilę nie dostarcza do mózgu odpowiedniej porcji krwi. Przyczyną nie jest choroba, ale niewłaściwe przekazanie impulsu przez łuk odruchowy. Dochodzi wówczas do spadku ciśnienia, czasami do zwolnienia rytmu serca, ale w bardzo krótkim czasie wszystko wraca do normy. Ten typ omdleń pojawia się jako pojedynczy, łagodny epizod. Sytuacją prowokującą omdlenia w tym przypadku jest długi czas zachowania pozycji pionowej na przykład w czasie apelu szkolnego, w kościele, w czasie podróży. W takiej sytuacji mniej krwi dopływa z kończyn dolnych do serca, spada więc rzut serca powodując spadek ciśnienia, a w konsekwencji omdlenie.
Rozpoznanie omdleń odruchowych w większości przypadków polega na zebraniu dokładnego wywiadu dotyczącego okoliczności omdleń. Jeśli omdlenie związane jest z wysiłkiem fizycznym, to wówczas wykonuje się próbę wysiłkową. Każdy kto doświadczył omdleń powinien zostać wyedukowany, aby unikał sytuacji sprzyjającym omdleniom, takich jak na przykład wysokie temperatury, zatłoczone pomieszczenia, ciasny kołnierzyk, gwałtowne skręty głowy.
Do metod, które służą zapo bieganiu tym omdleniom należą:
powtarzanie stopniowo wydłużonego ćwiczenia polegającego na przybraniu postawy stojącej z oparciem o ścianę • u osób, które odczuwają objawy zwiastujące, najlepsza jest pozycja leżąca lub siedząca
Drugim co do częstotliwości występowania typem omdleń są omdlenia kardiogenne. Dochodzi do nich na skutek zmniejszenia rzutu serca, który spowodowany bywa chorobą organiczną serca lub jego arytmią. Może to być zwężenie aorty, kardiomiopatia przerostowa, zwężenie ujścia tętnicy płucnej, zawał serca, zator tętnicy płucnej oraz zaburzenie rytmu serca w postaci tachykardii lub bradykardii. Chcąc stwierdzić, czy dane omdlenie ma podłoże kardiogenne, powinno się przeprowadzić badanie elektrokardiograficzne i EKG metodą Holtera. Leczenie tych omdleń sprowadza się do leczenia choroby podstawowej, która je wywołuje. Omdlenia związane z chorobami naczyń mózgowych mogą mieć kilka przyczyn:
Kiedy występują tego typu omdlenia należy udać się do lekarza i wykonać zalecone badania, takie jak USG tętnic szyjnych, podobojczykowych i kręgowych oraz angiografię. Leczenie polega na leczeniu choroby podstawowej, czyli na przykład migreny czy zaburzeń krążenia mózgowego. Omdlenia sytuacyjne, które są pewnego rodzaju omdleniami odruchowymi, występują przede wszystkim u starszych osób. Przyczyną pojawienia się tych omdleń jest odruch związany z podrażnieniem przez ból lub inny bodziec nerwu błędnego, który powoduje zwolnienie szybkości akcji serca, a w konsekwencji pogorszenie przepływu krwi przez mózg, co doprowadza do chwilowej utraty przytomności. Kolejną przyczyną omdleń jest hipo tonia ortostatyczna. Jest to sytuacja, w której dochodzi do spadku ciśnienia tętniczego (skurczowego minimum o 20 mmHg, rozkurczowego o 10 mmHg) po przyjęciu pozycji stojącej. Dzieli się ją na pierwotną (samoistną) i na wtórną. Samoistna hipotonia ortostatyczna jest znacznie rzadsza niż wtórna. Przyczyną jej występowania może być przyjmowanie leków moczopędnych i rozszerzających naczynia krwionośne oraz picie alkoholu. W rozpoznaniu tego typu omdleń pomocny jest szczegółowy wywiad wstępny, badanie przedmiotowe, w tym pomiar ciśnienia w pozycji leżącej i stojącej oraz EKG. Leczenie polega na odstawieniu lub zmniejszeniu dawek leków wywołujących hipotonię oraz unikanie sytuacji, które prowadzą do omdleń, takich jak: przebywanie w zatłoczonym i gorącym pomieszczeniu, długie stanie w jednym miejscu oraz nadmiernego wysiłku. Większość omdleń nie jest groźna, ale może też sugerować poważne dolegliwości. Omdlenia mogą wystąpić w każdym wieku, jednak częstsze są u osób starszych. Nawet 40% zdrowej populacji doświadcza przynajmniej jednego omdlenia, które jest zjawiskiem bardzo nieprzyjemnym. Osoby z częstymi omdleniami cierpią z powodu obniżonej jakości życia i w wielu przypadkach boją się same wychodzić z domu. Powtarzające się, chwilowe utraty przytomności powinny skłonić do wizyty u specjalisty.
W pierwszej chwili bardzo trudno jest ocenić sytuację i rozróżnić, czy jest to łagodne omdlenie i zaraz nastąpi powrót świadomości, czy też jest to zagrażająca życiu utrata przytomności. Kiedy znajdziemy się w takich okolicznościach musimy wiedzieć, jak postępować, aby pomóc choremu.
Powinniśmy pamiętać o następujących zasadach:
Osobie, która zemdlała w żadnym wypadku nie wolno podawać własnych leków, kropli nasercowych czy tak zwanych soli trzeźwiących oraz picia ani jedzenia. Nie wolno również potrząsać taką osobą ani polewać zimną wodą, bo to może wywołać jeszcze większy wstrząs. Można jedynie przetrzeć twarz, szyję oraz kark mokrym, zimnym ręcznikiem.
